Som fag kan kriminologi og rettssosiologi sporast tilbake til 1900-talet. Ved Universitetet i Oslo har det vore undervist i rettssosiologi frå 1934. Faget kriminologi vart undervist frå 40-talet. Plassen til faga på universitetetet har endra seg over tid og har vore organisert under institutt med ulike namn.
Tidslinje:
1954 – Institutt for kriminologi og strafferett vart oppretta i 1954. Det heldt først til i Løkkeveien 7.
1960 – Instituttet for rettssosiologi og forvaltningslære vart oppretta.
1963 – Institutt for kriminologi og strafferett blir flytta til Domus Media.
1969 – Institutt for kriminologi og strafferett flyttar til Professorboligen.
1990/91 – Institutt for kriminologi og strafferett blir endra til Institutt for kriminologi. Strafferetten blir ein del av Institutt for offentleg rett.
1994 – Institutt for kriminologi flyttar inn i Domus Nova.
2000/2001 – Instituttet blir sameina med Institutt for rettssosiologi og endrar namn til Institutt for kriminologi og rettssosiologi.
2019 – Institutt for kriminologi og rettssosiologi flyttar frå Domus Nova til Domus Juridica på Tullinløkka.
Dei doble årstala kjem av ulik tilvising når det er årstal for fakultetsstyrevedtaket eller årstal frå då vedtaket får verknaden sin.
Den kriminologiske og rettssosiologiske forskinga ved Universitetet i Oslo har hatt langt større betydning i det norske samfunnet og i internasjonale fagdiskusjonar enn storleiken på institutta skulle bety.
Arbeida til ei rekkje av dei tilsette til instituttet har fått stor spreiing og betydning, med namn som Vilhelm Aubert (1922–1988), Nils Christie (1928–2015), Torstein Eckhoff (1916–1993), Kjersti Ericsson, Liv Finstad, Cecilie Høigård, Per Ole Johansen og Thomas Mathiesen (1933–2021).
Eit kjenneteikn ved den norske kriminologiske og rettssosiologiske tradisjonen er den historiske nære tilknytinga dens til rettsvitskapen generelt, og strafferetten spesielt.
Kriminologifaget ved Det juridiske fakultetet
Kriminologi vart etablert som fag ved Universitetet i Oslo av professor Johs. Andenæs (1912–2003). Han stod bak initiativet for skipinga av eit institutt for kriminologi og strafferett i 1954. Andenæs meinte at rettsvitskapen trong empirisk dokumentasjon om kriminalitet og kriminalitetsbiletet. For Andenæs handla kriminologi om å:
klarlegge de kunnskapsspørsmål omkring forbrytelse og straff … som betydningsfull faktor for utviklingen av strafferetten. Først og fremst tar kriminologien sikte på å utforske kriminaliteten – dens omfang, ytringsformer og årsaker [samt foreta] studier av de samfunnsmessige reaksjoner mot kriminalitet og dets virkninger … Også spørsmålet av det strafferettslige reaksjonssystem [virkninger] på almenheten … Strafferetten og kriminologien har … samme emne [men] vitenskapelig sett hører de likevel til hver sin verden. Strafferetten er en normvitenskap; kriminologien gir kunnskap om virkeligheten, den er en erfaringsvitenskap.
I byrjinga hadde instituttet eit eige råd beståande av eksterne aktørar frå styresmaktene. Desse gav råd om kva ein skulle forska på. I 1968 byrja instituttet å utdanna kriminologar og vart den første institusjonen i Norden som hadde ei slik utdanning.
Frå 70-talet oppstod ein reorientering av faget. Ein diskuterte kva faget skulle vera og kven faget skulle vera til for. Sentrale kriminologar i denne diskusjonen var Nils Christie, Cecilie Høigård, Liv Finstad og ei rekkje andre tilsette på instituttet.
Gjennom historia har dei tilsette til instituttet vore opptekne av utviklinga til faget, men også av å bidra til kriminalpolitisk debatt og diskusjon om (straffa)plassen til retten i samfunnet.
Rettssosiologifaget ved Det juridiske fakultetet
Det hadde vore undervist i sosiologi ved Det juridiske fakultetet sidan midten av 1930-talet. I 1960 ble Institutt for rettssosiologi og forvaltningslære etablert. Instituttet var det første og lenge det største i sitt slag i Norden.
Ein sentral pådrivar for å få sosiologi inn i rettsstudiet var professor Fredrik Stang (1867–1941), som også mellom anna etablerte Institutt for samanliknande kulturforsking. Han og den yngre kollegaen Ragnar Knoph (1894–1938) meinte at retten skulle tena sosiale formål. Dei og andre framståande juristar var påverka av utviklinga av ein samfunnsorientert rettsvitskap og den østerriske juristen Eugen Ehrlich (1862–1922), ein av grunnleggjarane av faget rettssosiologi.
Instituttet var opphavleg samlokalisert med Institutt for samfunnsforsking. Den første tilsette på instituttet var Vilhelm Aubert, som då var dosent. Professor Torstein Eckhoff frå Institutt for offentleg rett vart den første styraren inntil Aubert vart professor i 1963.
Instituttet utvikla seg til ein tverrfagleg møteplass mellom sosiologar og juristar. Aubert var jurist, etterfølgjaren hans Thomas Mathiesen var sosiolog, deretter følgde som professorar Karin Widerberg (svensk rettssosiolog), Hans Petter Graver og Kristian Andenæs (juristar).
Med Thomas Mathiesen på instituttet vart det etablert eit forskingsmiljø med sterke innslag av aksjonsforsking og kriminalpolitisk (KROM) og rettspolitisk verksemd. Jussbuss, etablert i 1971, valde å bli ein del av instituttet.
Rettssosiologi var i mange år eit obligatorisk fag for jusstudentane, og mange jusstudentar, særleg rekruttert frå Jussbuss, skreiv rettssosiologiske masteroppgåver.
Etter samanslåinga mellom institutta vart studietilbodet utvida til bachelor- og masterstudentar i kriminologi, og det vart etablert eit eige masterstudium i rettssosiologi.